عقلانیت جامعه‌شناسی از همان ابتدای پیدایش این علم متوجه افسون‌زدایی از کلیت زندگی انسانی - اجتماعی بوده و هست. این عقلانیت ضمن مرزبندی علم جامعه‌شناسی با فلسفه و خصوصاً مقوله ارزش، به اعتباری قوانین کلیات اعیان اجتماعی را متمایز از اجزاء مدنظر آورده و از طرفی راه بر درک منویات کنشگران جهت تفسیر و تبیین آنها تا حد تکوین هرمنوتیک و بلکه نقد دگرباشانه و عملکرد دگرگونه گشوده است. نظریه‌های جامعه‌شناسی از این حیث به موضوعات مختلفی مانند اقتصاد، خانواده، فرهنگ، دین، سیاست، نابرابری، جرم، جهانی‌شدن و امثال آنها پرداخته و به شکل انتزاعی به تحلیل‌شان همت می‌گمارند. مع‌هذا چنین نیز نیست که ذهن مخاطب به هنگام مطالعه آنها نیم‌نگاهی به شرایط و اوضاع و احوال زندگی اجتماعی خویش نیافکنده و قیاسی هرچند غیرسیستماتیک در این میان به عمل نیاورد.